ماه مبارک رمضان در تونس کاملاً متمایز از سایر ماه‌های سال، از خصوصیات و ویژگی‌های منحصر به خودش برخوردار است. آداب و رسوم مردم تونس در رمضان البته همچون سایر کشورهای اهل سنت تفاوت‌هایی از نظر تاریخ ایام و نوع مراسم با سنتها و آداب مذهبی ما دارد، اما مشترکات بسیاری نیز وجود دارد.

مردم تونس به شوق رمضان با تمیز کردن خانه‌هایشان و خرید لوازم و ظروف جدید به استقبال ماه مبارک که از آن به "رایحه رمضان" یا "دکور (آرایه) رمضان" یاد می‌کنند، می‌روند. رایحه رمضانی ویترین قهوه‌خانه‌ها و کافه‌ها را نیز زینتی جدید می‌بخشد و مناره‌های مساجد جامع در همه شهرهای تونس آذین‌بندی می‌شوند. جنب و جوش در بازارها، فروشگاه‌ها و کلاً در معابر و خیابان‌های شهر در اواخر ماه مبارک تا حلول عید فطر به اوج خود می‌رسند بطوریکه اکثر فروشگاه‌های شهرها در نیمه دوم رمضان تا دو صبح فعالیت می‌کنند.

رمضان جایگاه ویژه‌ای در دل مردم تونس دارد و مهمانی‌های خانوادگی و جشن‌های بسیاری برپا می‌شود و شب‌های آن را با برپایی محفل‌های شعر و آوازهای دینی جشن می‌گیرند. ماه رمضان در تونس مناسبتی برای همدلی اجتماعی و احیای میراث اسلامی جامعه تونس است. در این ماه مبارک شاهد پهن شدن "سفره‌های مهر" یا همان سفره‌های افطار هستیم که نشان از همبستگی و همدلی اجتماعی است و کمک‌ به خانواده‌های مستمند و تشکیل هیات‌های خیریه که هدایا و مبالغ نقدی را به نیازمندان ارائه می‌کنند، از مظاهر آن است. بطور مثال وزارت امور اجتماعی تونس امسال به حدود دوازده هزار خانواده نیازمند در «بنزرت[۱]» کمک‌ مالی کرد تا بتوانند هزینه‌های مورد انتظار ماه مبارک رمضان را در سال ۲۰۱۹ میلادی پشت سر بگذارند، همچنین کمیته‌های خیریه منطقه‌ای دیگری با هماهنگی بخش توسعه اجتماعی وزارت امور اجتماعی اقدام به ارائه کمک به ۱۵۰۰ خانواده کم‌درآمد کرده‌اند، افزون بر این «اتحادیه همبستگی اجتماعی» تونس با حلول ماه مبارک رمضان اقدام به توزیع کمک به بیش از ۵۵ هزار نفر به ارزش کلی حدود ۴.۴ میلیون دینار تونس کرده است. در شهر «قیروان» نیز شاهد برپایی سفره‌های افطار و سحری رایگان با میانگین روزانه ۳۰۰ افطار و ۳۰۰ سحری بوده‌ایم[۲].

فعالیت مساجد به ویژه مساجد جامع در شهرهای تونس در ماه مبارک رمضان دو چندان می‌شود و از مناره‌ها نیز صدای بلند تلاوت قرآن کریم به گوش می‌سد که اغلب توسط دانش‌آموختگان دانشگاه علوم اسلامی الزیتونه تلاوت می‌شود. گروهی از مردم تونس پس از افطار برای مشارکت در نماز تراویح و شرکت در محافل خطبه و جلسات ارشاد اسلامی و برگزاری سخنرانی‌ها و محافل دینی ونیز تلاوت آیاتی از قرآن کریم حضور می‌یابند.

جلسات قرائت و ختم قرآن کریم و حدیث نبوی شریف متعددی نیز برقرار می‌شوند. از جمله انجمن‌های قرآن تونس در شهر قیروان و پایتخت و شهرهای ساحلی  وشهرهای جنوب تونس نیز اقدام به برگزاری برخی مسابقات حفظ قرآن کریم می‌نمایند[۳] و خانواده‌های مرفه نیز به میمنت این ماه مبارک جلسات شبانه "السلامیة" را برگزار می‌کنند. السلامیة گروهی از خوانندگان هستند که همراه با دف‌نوازی ابیاتی را در مدح و منقبت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و نیز برخی اشعار صوفی را می‌خوانند. مشارکت در این محافل تنها منحصر به مردان است.

ماه رمضان نزد مردم تونس ماه تعمیق پیوندهای خانوادگی و تحکیم روابط خانوادگی است، زیرا رمضان ماه تازه کردن دیدارها و ملاقات‌ها و آمدوشد به قهوه‌خانه و رستوان‌هاست و جشن‌ها و مراسم شادمانی را نیز در این ماه برگزار می‌کنند.

سفره‌های مردم تونس در ماه مبارک رمضان

ازجمله عادات مشهور تونسی‌ها، تهیه آذوقه یک ماه، قبل از آغاز ماه مبارک رمضان می‌باشد که به "عولة رمضان" (آذوقه رمضان) شهرت دارد. زن‌های تونس ده‌ها سال است که به این سنت سالانه عادت کرده‌اند. آن‌ها پیش از حلول ماه رمضان به منظور تأمین نیازهای آشپزخانه بدون اتکا به اجناس کارخانه‌ای فروشگاه‌ها، ادویه و غذاهای سنتی خود را از جمله "هریسه" و "بلغور عربی"[۴] و و"سوپ جوی سنتی" را آماده می‌کنند.

تونسی‌ها نیت روزه خود را با ذکر "اللهم إنی نویت صیام شهر رمضان الکریم"[۵] شروع می‌کنند و با تکرار عبارت "صحة شریبتکم"[۶] به یکدیگر که به معنی سلامتی و تندرستی است، افطار می‌کنند. معمولاٌ عادت آن است که مردم تونس با شیر و خرما روزه‌شان را باز کرده و این دعا را می‌خوانند "اللهم لک صمتُ وعلی رزقک أفطرتُ، ذهب الضمأ وابتلت العروق وثبت الأجر إن شاء الله"[۷] سپس نماز مغرب به جا می‌آورند تا پس از آن به سفره‌های افطار بازگردند که در رمضان رنگ و بوی خاص خودش را دارد.

زنان تونسی  خوشمزه‌ترین غذاها را تهیه می‌کنند که مطابق با آداب و رسوم تونسی‌هاست. از جمله یکی از رسوم پسندیده‌ای که از همان نخستین شب ماه رمضان، همراه این ماه مبارک است، رسمی است که تونسی‌ها آن را " لیلة القرش" می‌نامند به معنای شب پیش از روز اول ماه مبارک رمضان یا همان آخرین روز ماه شعبان است که تونسی‌ها در آن شب شیرینی تهیه می‌کنند. در تونس معمولاٌ غذای "رفیسة" تهیه می‌شود که از برنج پخته با خرما و کشمش تشکیل می‌شود یا "مدموجه" که لایه‌های خمیر سرخ شده است که تکه تکه شده و با خرما وشکر، شکم‌پر می‌شود. در شمال غرب تونس "العصیدة" با آرد و روغن و عسل تهیه می‌شود و در بخش ساحلی از کشمش در آن استفاده می‌کنند. اهالی جنوب تونس "برکوکش" درست می‌کنند که آردی است که دانه‌های درشتی دارد و با انواع سبزی پخت می‌شود.

«لیلة القرش» در تونس

همزمان با شروع نخستین روز ماه مبارک، سفره‌های افطار به عنوان یکی از مهم‌ترین اجزایش با "بریک" و "طاجین"[۸] (نوعی سمبوسه و کوکو) رنگ و روی خاصی به خود می‌گیرند و این دو از بیشترین خوراکی‌های است که روزانه در صدر سفره‌های افطار در خانه‌ها و حتی رستوران‌های تونسی قرار دارد. بریک با لایه‌هایی از خمیری به نام "جلاش" ساخته می‌شود و شبیه سمبوسه  است (غالباً با تخم مرغ و سبزیجات) که برحسب عادات مردم در مناطق مختلف تونس، با گوشت قرمز و یا مرغ و جعفری و پنیر و پیاز نیز شکم‌پر می‌شود. پس از خوردن "بریک" نوبت سوپ می‌شود، به خصوص سوپ"فریک" که همان سوپ جو با گوشت قرمز یا مرغ می‌باشد، یا سوپ "لسان العصفور"[۹] (زبان‌ گنجشکی) و یا "حلالم"[۱۰] ( که شهر بنزرت و سواحل تونس بدان مشهورند). سپس نوبت وعده غذای اصلی که شامل سبزی‌ها و گوشت‌های مختلف پخته شده می‌رسد که معمولا در تونس با روغن زیتون پخت می‌شوند. اما سالاد در سفره تونسی‌ها از تنوع بسیاری برخوردار است مانند که در دودسته سالادهای کبابی (یا سرخ شده) و سالادهای خام تقسیم بندی می‌شوند. سفره سحرها نیز با غذاهایی چون "البوزة الدرع" (نوعی دسر بر پایه شیر)، "المسفوف" (بلغور عربی به همراه خرما و انواع مغز)، "البسیسه" (نوعی حلوا)، "العصیدة العربی" (دسری شبیه فرنی) خرما وشیر متمایز است.

با حلول ماه رمضان بازارها در تونس آکنده از شهروندانی می‌شود که برای خرید انواع سبزی و میوه و رفع نیازهایشان در طی این ماه به بازار می‌آیند که تقاضاها در آن رو به فزونی می‌گذارد. با وجود بالا رفتن قیمت‌ها و کاهش توان خرید شهروندان تونسی در طی سال‌های اخیر در نتیجه اوضاع نابسامان اقتصادی و با وجود این که مردم تونس از افزایش قیمت‌ها رنج می‌برند، ولی نسبت مصرف خانواده‌های تونسی در طی این ماه به شکل چشمگیری بالا می‌رود. بر اساس شاخص‌های مؤسسه ملی مصرف نسبت افزایش قیمت در سال ۲۰۱۹ به سال گذشته، ۳۴ درصد بالا رفته است. صاحب‌نظران معتقدند بخشی از این تورم ناشی ازگسترش فرهنگ برپایی ولیمه‌ها و میهمانی‌هاست. علاوه بر این برخی نشانه‌های احتکار هم در این بالا رفتن قیمت‌ها به خصوص احتکار روغن یارانه‌ای و شیر و آرد و آرد سمولینا و شکر دیده می‌شود. به طوری که خرید شیر به نسبت ۶۷ و مرکبات ۱۶ درصد افزایش قیمت دارد[۱۱]. برخی از آمارها نشان می‌دهد که یک سوم غذاها در سطل‌های زباله ریخته می‌شود و حرص و ولع مردم تونس باعث شده نتوانند دست از رفتار مصرف‌گرایانه افراطی خود بردارند. در جراید تونس می‌خوانیم که در تونس جدید افطار روزه‌دارها با نوشیدنی قهوه و کشیدن سیگار پیش از خوردن افطار رواج دارد که افطار بر غیر سنت پیامبر نامیده می‌شود به این معنا که پیامبر اکرم (ص) از روزه‌دارها خواسته‌اند که با خرما یا شیر افطار کنند و این حدیث ایشان است که؛ اگر خرما نیافتید آب طیب و طاهر است.

محلات قدیمی و اصیل تونس پایتخت همچنان به فروش انواع شیرینی‌های سنتی ممتاز ماه رمضان مشهورند. تونسی‌ها این شیرینی‌ها را "الزلابیا" و"المخارق"  می‌نامند. این شیرینی‌ها از آرد گندم و عسل و کنجد به شکل تکه‌های گرد یا مشبک یا مستطیل مشابه با زولبیا وبامیه ما تهیه می‌شوند و اصالتاً متعلق به منطقه شمال غربی تونس است و به گفته خودشان هنوز راز ساخت آن نزد اهالی این منطقه محفوظ است. همچنین شیرینی‌هایی که تونسی‌ها طریقه ساخت آن را از شامات و ترکیه یاد گرفته‌اند و از مشهورترین آنها "المقروض القیروانی" (نوعی کلوچه خرمایی مخصوص قیروان) و"البوظة " و"المهلبیة" (انواع دسر با پایه شیر و نشاسته) و"الصمصة" (شیرینی که با خمیر سمبوسه تهیه می‌شود) می‌باشند.

برنامه‌ها و مراسم فرهنگی ویژه ماه رمضان در تونس

با نظارت وزارت امور فرهنگی و برخی انجمن‌های ملی برنامه‌های فرهنگی و مراسم‌هایی در شب‌های ماه رمضان با عنوان "جشنواره‌های شهرها" برگزار می‌شوند، از جمله جشن‌هایی معروف به "جشنواره شهر" در شهرهای «بنزرت»، «المهدیة»، «صفاقس» و جشنواره "شب‌های باردو" در تونس پایتخت که در کنار دیگر برنامه‌ها مانند شب‌شعرها و برنامه‌های هنری اصیل، موسیقی معنوی و سماع و آوازهای صوفی انجام می‌شوند. شبکه‌های تلویزیون دولتی و خصوصی نیز از طریق پخش سریال‌ها و برنامه‌های دینی که مربوط به آداب روزه‌گرفتن و تجلی‌های قرآنی در ماه مبارک رمضان است، برنامه‌های فرهنگی متنوعی در خصوص رمضان را پخش می‌نمایند. درتونس نیز مانند سایر کشورهای عربی ماه رمضان ماه رونق پخش سریال‌های تلویزیونی است که متاسفانه اکثراً به سریال‌های بی محتوای ترکی اختصاص می‌یابد. اما جالب است که بدانید ازجمله مجموعه‌های پرطرفدار تلویزیونی که بی وقفه در چند سال اخیر در شبکه های تلویزیونی خصوصی تونس پخش شده و می‌شوند، سریال‌های ایرانی یوسف پیامبر(ع) مریم مقدس(ع)، مردان آنجلس و بشارت منجی می‌باشند که کماکان از پربیننده ترین سریال‌ها هستند.

شب‌های نیمه و ۲۷ ماه مبارک رمضان

شب نیمه ماه مبارک رمضان که در تونس به نام "لیلة النُص" نامیده می‌شود، جایگاه برجسته‌ای را به خود اختصاص داده است. مردم تونس با آمدن آن شادمان شده و غذاهای مخصوصی از جمله "بلغور عربی" با گوشت گوساله برای آن شب تهیه می‌کنند و به همدیگر تبریک می‌گویند این میهمانی‌ها و رفت‌وآمدهای خانوادگی و خویشاوندی و دیدار دوستان و آشنایان به "اللمة" در تونس معروف است.

مسجد عقبة بن نافع شهر قیروان

همچنین برخی مساجد با چراغ آذین بسته می‌شوند و خطبه‌های دینی و جلسات موعظه پس از نماز زیاد می‌شود و در مراسمی سنتی افرادی که گلاب‌پاش‌های نقره‌ای رنگ سنتی حاوی گلاب و عطرها به دست دارند، به مبارکی این شب گلابن را  به روی نمازگزاران می‌پاشند. این سنت در شب ۲۷ ماه رمضان که در تونس (مانند بقیه کشورهای اهل تسنن) شب قدر نام دارد، تکرار می‌شود. این شب نیز برای تونسی‌ها شب شادی و دعا و برگزاری مناسبات مبارک سنتی‌شان از جمله جلسات خواستگاری و ختنه‌سوران پسربچه‌ها و ... می‌باشد.

از جمله رسوم مردم تونس در شب ۲۷ رمضان برگزاری جشن‌های خانوادگی از جمله مراسم خواستگاری دختران و دادن هدیه به نامزدان می‌باشد است. این هدایا «الموسم» نام دارد و بر اساس شرایط و امکانات مالی خانواده‌ها متفاوتند. برجسته‌ترین این هدایا، تقدیم طلا و شیرینی و در برخی موارد لوازم جهیزیه عروس می‌باشد. برخی خانواده‌ها نیز در شب قدر تبرکاً مراسم ختنه‌سوران پسرانشان را برگزار می‌کنند. در شب ۲۷ رمضان مراسم شب‌زنده‌داری‌های دینی برپا است و گروه‌های تواشیح اسلامی تا نزدیکی‌های سحر رونق بخش این مراسم هستند. نیکوکارانی هم هستند که برگزاری مراسم ختنه‌سوران خانواده‌های فقیر را برعهده گرفته و هزینه‌های تهیه پوشاک و لباس و نیز پذیرایی مراسمات‌شان را اغلب به صورت پنهان و در خفا پرداخت می‌نمایند. در این رابطه جمعیت‌های خیریه‌ای برای کمک به  خانواده‌های فقیر در انجام ختنه پسران در شب ۲۷ ماه مبارک رمضان که نزد برخی مردم تونس به عنوان شب قدر شناخته می‌شود، فعالیت می‌کنند.

همچنین در دهه آخر ماه مبارک رمضان که به "لیالی قدر" مشهور است، گروهی به مساجد روی می‌آورند و به عبادت و استغفار و قرائت ادعیه می‌پردازند. همچنین در روزهای آخر ماه رمضان ختم قرآن صورت می‌گیرد و از جمله آداب و رسوم تونسی‌ها در این روزها این است که چشمان‌شان را به خاطر عشق به عبادت و طلب رحمت و مغفرت رو به آسمان بالا می‌گیرند. علاوه بر این مردم تونس شب قدر را با رفتن به قبرستان و قرائت فاتحه برای اموات و تلاوت قرآن پس از اقامه نماز صبح گرامی می‌دارند. در طی روزهای آخر ماه رمضان و به طور خاص شب بیست و هفت رمضان مردم تونس خود را برای استقبال از عید فطر آماده می‌کنند و شیرینی‌های سنتی تونسی مخصوص عید را تهیه می‌کنند.

عید فطر در عقیده عامه مردم تونس در مقابل عید قربان که آن را عید اکبر می نامند، معروف به عید اصغر است و شاید به همین دلیل یکی از رسوم تونسی‌ها خرید لباس نو برای کودکان و بچه‌ها در ماه مبارک رمضان است در حالیکه برای خودشان در عید قربان خرید می‌کنند.